بازدارندگی در تئوری و عمل
نویسنده: دکتر ابوالقاسم عارف نژاد
نوبت چاپ: اول-۱۳۹۴
مشخصات ظاهری: ۲۱۰ ص
قطع: وزیری
شمارگان: ۱۰۰۰
شماره شابك: ۳-۲۳۹-۳۶۴-۶۰۰-۹۷۸
مقدمه
بازدارندگي بيانگر وضعيتي است كه در آن يك طرف سعي مي كند حريف خود را از تجاوز باز دارد و جهت تحقق اين هدف وي را به تلافي و وارد كردن خسارات غيرقابل قبول تهديد مي كند. اين موضوع بصورت غيرتئوريك در طبيعت وجود دارد، از اين رو نه تنها بر روابط انسانها بلكه بر روابط بعضي از حيوانات نيز حاكم است. اما تنها از اوايل دهه ۱۹۵۰ بود كه مورد بحث تئوريك قرار گرفته و دانشمندان با توجه به اختراع سلاح اتمي، به تبيين اصول آن پرداختند.
اين تئوري حدود یک قرن است كه توانسته صلح را بین قدرتهای اتمی جهان تامين كند ولي آشكار است كه اگر جنگي اتمي آغاز شود بسياري از مناطق كره زمين در معرض نابودي قرار خواهد گرفت. با توجه به اين مسئله، اين سئوال مطرح مي شود كه آيا بازدارندگي مي تواند مبناي مطمئني براي صلح پايدار باقي بماند؟ و چه بايد كرد كه اين تئوري به شكست نيانجامد؟
با توجه به اهميتي كه اين تئوري پيدا كرده است، افكار زيادي را به خود مشغول كرده و همگي در تلاش بوده اند كه روشي ابداع كنند تا چنين جنگي بوقوع نپيوندد.
از اين رو نويسندگان غربي، مطالب زيادي درباره اين تئوري نگاشتهاند و به اعتقاد اساتيد فن، داورتي و فالترگرافت اگر چه مختصر ولي جوانب مختلف اين موضوع را مورد بحث قرار داده اند ولي در عين حال مواردي يافت مي شود كه اين نويسندگان نيز از آن صحبتي به ميان نياورده اند اما ديگران آنها را تجزيه و تحليل كرده اند، لذا در اين کتاب سعي شده است تا توصيف جامعي از اين تئوري به عمل آيد و حتي اگر هيچ نويسنده اي به موردي تحت عنوان يكي از فروض و يا … مستقيما اشاره نكرده است از بيان و توضيح آنها اهمال نشود.
انگيزه مهمتري كه باعث شد نگارنده به انتشار متن حاضر بپردازد فقر منابع فارسي در اين زمينه است. مهمترين اثري كه تا كنون به فارسي نوشته شده است رساله منتشر نشده بهروز امير معيني مي باشد كه صرفنظر از گذشت سالیان زیادی از نگارش آن، تا آنجا که نویسنده این کتاب بررسی کردهاست، پژوهشی بی بدیل می باشد اگر چه آن محقق محترم به خود تئوري كمتر پرداخته و عمدتا مكانيزم آن را مورد بحث و تجزيه و تحليل قرار داده است ولی در عین حال تلاش نامبرده به عنوان پیشکسوت در توجه به این مقوله از روابط بین الملل ، قابل تقدير و احترام است.
کتاب حاضر، اهداف ديگري را نيز مد نظر قرار داده است كه در ضمن بيان اجمالي فصول، در فصل پنجم به هدف ديگري از جمله اهداف اين کتاب اشاره خواهيم كرد.
اكنون قسمتهاي مختلف اين کتاب را مختصرا بررسي مي كنيم:
اين کتاب از مقدمه، پيش درآمد و شش فصل تشكيل يافته است. در مبحث پيش درآمد سعي بر اين است تا جايگاه اين تئوري در مطالعات روابط بين الملل مشخص گردد و بيان خواهد شد كه تئوري بازدارندگي برخاسته از مكتب رئاليسم مي باشد.
موضوع ديگري كه در اين مبحث مورد مطالعه قرار خواهد گرفت بررسي رابطه بازدارندگي و استراتژي نظامي است و بحث بر حول اين محور قرار دارد كه فلسفه بازدارندگي با فلسفه پيروزي در جنگ يكسان نيست.
در فصل اول، ابتدا مفهوم بازدارندگي از زبان متفكرين بيان خواهد شد و در بخش دوم پيش فرضهايي كه بر مبناي آن بازدارندگي اجرا مي شود مورد بررسي قرار مي گيرد. اولين پيش فرض عبارت از “خردگرايي” بازدارنده و حريف مي باشد، “عدم قطعيت” و وجود “تهديد” ديگر موارد آن را تشكيل مي دهند.
در بخش سوم از اين فصل، به توضيح شرايط چهارگانه بازدارندگي خواهيم پرداخت كه اجراي بازدارندگي مستلزم تحقق اين شرايط است كه عبارت از “برقراري ارتباط” ، “توانايي و قابليت”، “اعتبار و متقاعد ساختن” و “ثبات” مي باشند.
فصل دوم پيرامون ابعاد تئوري بازدارندگي به بحث مي پردازد در بخش اول، سه نوع تقسيم بندي از بازدارندگي ارائه شده است. در بخش دوم سطوح بازدارندگي به سه سطح “استراتژيك”، “جنگ محدود” و “منازعات شبه محدود” تقسيم خواهد شد. در بخش استراتژيهاي بازدارندگي، استراتژي آسيب ناپذيري، انعطاف پذيري و “سياست هدفگيري” تبيين خواهد شد.
فصل سوم به مكانيزم بازدارندگي خواهد پرداخت. در بخش اول سابقه تاريخي بازدارندگي تا ۱۹۴۵ را بررسي خواهيم كرد و در اين بخش توضيح خواهيم داد كه تا اين زمان، بازدارندگي موفقيت چنداني نداشته است و هدف نهايي دولتها نيز استقرار چنين وضعيتي نبوده است.
در بخش دوم مكانيزم بازدارندگي را – كه از ۱۹۴۵ شروع شده و تا زمان حاضر ادامه مي يابد- مورد مطالعه قرار مي دهيم. با پايان یافتن جنگ دوم جهاني، امريكا و شوروي به عنوان دو غول بزرگ در صحنه جهاني ظاهر شده و جهان را به دو قطب مشخص، تقسيم مي كنند كه اروپاي غربي و امريكا در مقابل اروپاي شرقي و شوروي به صف آرايي مي پردازند. دستيابي امريكا به بمب اتمي در سال ۱۹۴۵ باعث مي شود كه از برتري قابل ملاحظه اي در اين موازنه برخوردار شود.
با دستيابي شوروي به بمب اتمي و وسايل پرتاب آن، دكترينهاي بازدارندگي دچار تحول مي گردد و امريكا مجبور مي شود كه دكترين تلافي گسترده را رها كرده و دكترين پاسخ انعطاف پذير را اتخاذ نمايد و در همين راستا، دكترين جنگ محدود هسته اي مطرح مي شود كه سياست هدفگيري از استراتژي ضد شهر به استراتژي ضد نيرو تغيير مي يابد.
در بخش سوم، تحولاتي مورد بررسی قرار خواهد گرفت كه در دودهه اخير در روابط امريكا – شوروي – اروپا بوقوع پيوسته است. ظهور گورباچف در صحنه رهبري شوروي و روند وحدت اروپا، در زمره مهمترين مسائل، اين مقطع تاريخي قرار مي گيرند و بالاخص این که بعد از فروپاشی شوروی و طرح دکترین نظم نوین جهانی امریکا ، روسیه به عنوان وارث شوروی به صف آرایی در مقابل امریکا پرداخته است . این مقطع از تاریخ ویژگیهایی نوین پیدا کرد که مبانی بسیاری از معادلات روابط بین الملل در قرن بیست ویکم را پایه گذاری کرده است. در قرن جدید اروپاي غربي بر توان اقتصادي خود افزوده، به نحوي كه ديگر در كنار امريكا نيست بلكه رقيب اقتصادي او محسوب مي شود.
فصل چهارم درباره رابطه بازدارندگي با كنترل تسليحات به بحث خواهد پرداخت و در كنار اين موضوع خلع سلاح نيز بررسي مي شود. زيرا، اگر چه خلع سلاح محدود مي تواند داراي اثرات مثبتي بر بازدارندگي باشد ولي خلع سلاح عمومي و همه جانبه با بازدارندگي منافات دارد كه ناشي از وجود اختلاف عمده اي بين اين دو ديدگاه مي باشد و سعي بر اين است كه تا آنجا در حوزه اين کتاب باشد به جوانب اين موضوع پرداخته شود. موضوع عمده اين فصل را بررسي رابطه بازدارندگي با كنترل تسليحات، تشكيل مي دهد. بعضي از متفكرين معتقدند كه بازدارندگي نقاط ضعف متعددي دارد كه كنترل تسليحات مي تواند بعضي از آنها را مرتفع سازد كه بدين مسائل نيز خواهيم پرداخت.
بازدارندگي و جهان سوم موضوع فصل پنجم مي باشد. اگر چه اكثر كشورهاي جهان سوم داراي نيروي اتمي نمي باشند ولي بحث خواهد شد كه تحت چه شرايطي از توانايي بازدارندگي برخوردار خواهند شد؟ آيا تنها راه كسب توانايي بازدارندگي در دست يافتن به سلاح اتمي نهفته است؟ اگر اين گروه از كشورها به سلاح اتمي دست پيدا كنند صلح جهاني تامين شده است، آيا اين وضعيت به نفع اين كشورها است يا نه؟
بررسي مسائل فوق در زمره اهداف اين فصل بلكه اين کتاب مي باشد.
در آخرين فصل، ابتدا نقش و كارآيي اين تئوري را مورد بررسي مختصري قرار داده و سپس نقاط ضعف آن را مطالعه خواهيم كرد و نهايتا بيان خواهد شد كه تحت چه شرايطي، بازدارندگي مي تواند تثبيت شده و مانع از بروز جنگ شود.
دکتر ابوالقاسم عارف نژاد
دانشگاه پیام نور خرداد ۱۳۹۴
یک دیدگاه